Kaçırma Korkusu (FOMO) Nedir?

Kaçırma korkusu (“Fear of Missing Out”, FOMO), çağdaş psikoloji ve nörobilim çerçevesinde bireylerin karar alma sistemlerini derinden etkileyen bir olgudur. FOMO, bireylerin bir fırsatı ya da toplumsal bir ilişkiyi kaçırdıkları hissiyle harekete geçmesini tetikleyen karmaşık ruhsal ve nörolojik bir durumdur. Bu fenomenin kökenleri, insan beyninin toplumsal etrafa adapte olma ve hayatta kalma düzenekleriyle yakından bağlantılıdır.

Psikolojik olarak FOMO, bireylerin toplumsal temas kurma muhtaçlığı ve kendini diğerleriyle karşılaştırma eğiliminden kaynaklanır. Toplumsal Karşılaştırma Teorisi (Social Comparison Theory), bireylerin kendi pahalarını ve muvaffakiyetlerini kıymetlendirmek için etraflarındaki beşerlerle karşılaştırma yapmaya eğilimli olduğunu belirtir. Bu karşılaştırmalar, bireylerde yetersizlik hissi yaratabilir ve bu hissiyat, bir şeyi kaçırma korkusunu tetikleyebilir. FOMO, bilhassa toplumsal medyanın yaygın kullanımıyla daha bariz hale gelmiştir. Toplumsal medyada sıkça görülen “herkes keyifli, başarılı ya da eğleniyor” algısı, bireylerin kendi ömürlerini daha eleştirisel bir halde değerlendirmelerine neden olabilir. Bu algı, kaçırılan fırsatların bedelini abartma ve bireylerin mantıksız kararlar almasıyla sonuçlanabilir.

Nörobilimsel olarak ise FOMO, dopamin sistemiyle yakından alakalıdır. Dopamin, beyindeki ödül düzeneğini yöneten bir nörotransmitterdir ve bireylerin zevk ve tatmin hislerini düzenler. FOMO yaşayan bireyler, toplumsal etraflarında meydana gelen olaylardan haberdar olmadıklarında dopamin salınımını tetikleyen bir çeşit “eksiklik hissi” yaşarlar. Beynin bu eksikliği telafi etmek için harekete geçmesi, bireylerin irrasyonel davranışlar sergilemesine yol açabilir. Mesela, toplumsal medyada oburlarının tecrübelerini görmek, beyinde bir “dışlandım” ya da “geri kaldım” sinyali oluşturarak bireyleri toplumsal irtibatlarını artırma ve benzeri tecrübelere ulaşma arayışına iter.

Ayrıca, amigdala ve prefrontal korteks ortasındaki etkileşim de FOMO’nun ortaya çıkmasında kritik bir rol oynar. Amigdala, beyindeki duygusal cevapları yönetirken, prefrontal korteks karar alma ve mantıklı düşünme maharetlerinden sorumludur. FOMO durumunda, amigdala ağır bir “korku” sinyali göndererek bireyin prefrontal korteksin tesirli karar alımı yapmasını zorlaştırabilir. Bu nörolojik sistem, bireylerin telâşlı kararlar almasına ve uzun vadeli olumsuz sonuçları göz gerisi etmesine neden olabilir.

Bununla birlikte, FOMO’nun evrimsel bir temeli de vardır. Atalarımızın toplumsal kümelerinden başka kalma korkusu, hayatta kalma ihtimallerini düşürüyordu. Bu nedenle, toplumsal irtibatları muhafaza ve kümedeki “fırsatları” yakalama hüneri, evrimsel bir avantaj olarak ortaya çıkmıştır. Çağdaş dünya şartlarında bu evrimsel adaptasyon, finansal ve toplumsal alanlarda mantıksız kararlar alma formunda tezahür edebilmektedir.

FOMO’nun Finansal Yansımaları

FOMO’nun finansal piyasalardaki en bariz tesiri, piyasa balonlarının oluşumudur. Yatırımcılar, muhakkak bir varlığın fiyatının süratle artış gösterdiği bir durumda, bu artışı kaçırmaktan korkarak sabırsız kararlarla alım yapabilirler. Bu durum, fiyatların yapay bir halde yükselmesine yol açar ve gerçek piyasa bedellerinden kopmuş bir balon oluşur. 17. yüzyılda Hollanda’daki “Lale Çılgınlığı” bu fenomenin tarihî bir örneğidir. Lale soğanlarının fiyatları astronomik düzeylere ulaşmış, lakin bu fiyatların gerçek ekonomik temellerle desteklenmemesi balonun patlamasına ve önemli mali kayıplara yol açmıştır. Benzeri bir halde, 2000’lerin başlarında “Dotcom Balonu” olarak bilinen olayda teknoloji payları üzerine ağır bir FOMO tesiri gözlemlenmiştir. Yatırımcılar, teknoloji şirketlerinin gelecekteki potansiyellerine çok bir optimistlikle yaklaşmış ve bu şirketlerin pay fiyatlarını gerçek bedellerinin çok üzerine taşımıştır. Balon patladığında, bu paylara yatırım yapan bireyler büyük kayıplarla karşılaşmıştır.

FOMO’nun bir öteki finansal yansıması, bireylerin portföylerini gereksiz risklere açmasıdır. Rasyonel karar alımında bireylerin risk ve getiriyi dengelemesi beklenir. Lakin FOMO tesiri altında olan bireyler, çoklukla aşırı optimist bir biçimde piyasa hareketlerine katılır ve potansiyel karın cazibesine kapılır. Bu durum, portföylerin risk istikrarının bozulmasına ve uzun vadede yıkıcı kayıpların yaşanmasına sebep olabilir. Örneğin, 2021 yılında Robinhood üzere ferdî yatırımcılara yönelik uygulamaların yaygınlaşmasıyla “GameStop” paylarında gözlemlenen ani fiyat artışları, bireylerin irrasyonel kararlar almasına neden olmuştur. Toplumsal medyada organize olan yatırımcılar, fiyat artışını desteklemek için ağır bir halde alım yapmış, lakin bu sürecin sonunda önemli ziyanlarla karşılaşmıştır.

Ayrıca, FOMO tesiri bireylerin finansal okuryazarlık düzeyine bakmaksızın herkesi etkileyebilir. Tecrübeli yatırımcılar bile pazarın genel havasından etkilenerek irrasyonel kararlar alabilir. Finansal piyasaların toplumsal yapısı, bireylerin küme davranışlarına ahenk sağlama eğilimini körükler ve bu eğilim ferdî tahlillerin yerini alabilir. Bu sürecin sonucunda, pazarın toplam dinamikleri manipüle edilerek büyük kayıplar yaşanan döngüler oluşur.

Ayrıca bireylerin kısa vadeli çıkara odaklanması ve uzun vadeli stratejileri göz gerisi etmesi de piyasalarda FOMO’nun görülmesine neden olabilir. Bu durum, yatırımcıların mali maksatlarına ulaşmasını bir manidir. Örneğin, piyasalarda ani fiyat artışları gören bireyler, mevcut stratejilerini terk ederek bu fırsatlara yönelir. Lakin bu telâşlı davranışlar, çoklukla daha büyük maliyetlerle sonuçlanır. Finansal planlama eksikliği, bireylerin daima olarak “kısa vadeli fırsatları” kovalamasına neden olurken, uzun vadeli muvaffakiyet potansiyelini azaltabilir.

Sonuç olarak, FOMO’nun finansal yansımaları, piyasa balonlarının oluşumu, bireylerin risk istikrarlarını kaybetmesi ve uzun vadeli stratejik gayelerin ihmal edilmesi üzere birçok olumsuz etkiyi beraberinde getirir. Bu tesirler, bireylerin irrasyonel davranışlarını anlamaları ve denetim altına almalarının gerekliliğini ortaya koyar. FOMO’yu anlamak ve bu tesirlerle başa çıkmak, hem ferdi hem de toplumsal finansal sıhhatin korunmasında kritik bir rol oynar.

Türkiye Borsasında FOMO Örnekleri

Türkiye borsası, kişisel yatırımcı davranışlarının ağır olarak gözlemlendiği ve FOMO tesirinin besbelli bir biçimde hissedildiği piyasalardan biridir. Son yıllarda, borsada süratli bir halde yükselen paylara kişisel yatırımcı ilgisinin artması ve toplumsal medyanın bu davranışları körüklemesiyle FOMO’nun tesiri daha da görülür hale gelmiştir.

Türkiye borsasında FOMO tesirinin en besbelli örneklerinden biri, borsa endeksinin süratli bir artış gösterdiği periyotlarda ferdî yatırımcıların muhakkak paylara yönelmesidir. Bu davranış, ekseriyetle pay fiyatlarının gerçek ekonomik bedellerinin çok üzerine çıkmasına neden olur. 2020 ve 2021 yıllarında pandemi şartları altında borsa endeksinin süratli yükselişi, bireylerin bu ralliye katılma isteğini tetiklemiştir. Bu periyotta, bilhassa aktüel haberlerde sıkça bahsedilen yahut toplumsal medyada tanınan olan paylara olan talep artışmış ve fiyatların mantık dışı düzeylere ulaşmasına yol açmıştır.

Sosyal medya ve yatırım forumları, Türkiye borsasındaki FOMO tesirinin yayılmasında kritik bir rol oynamıştır. Bilhassa Twitter ve YouTube üzere platformlarda finans hesaplarının belli paylar hakkında yaptığı yorumlar, ferdi yatırımcıları toplu hareketlere sevk etmiştir. Bir payda yaşanan ani fiyat artışları, bu varlığa olan talebin daha da artmasına ve fiyat balonlarının oluşmasına yol açmıştır. Bu durumun bir örneği, 2021 yılında borsa spekülasyonlarıyla dikkat çeken SASA-HEKTS ve ERBOS üzere makul pay senetlerinde görülmüştür. Kısa vadede önemli fiyat artışı yaşayan bu paylar, daha sonra sert düşüşler göstermiş ve kişisel yatırımcıların büyük ziyanlarla müsabakasına neden olmuştur.

FOMO’nun ferdî yatırımcı davranışları üzerindeki tesiri, yatırımcı psikolojisindeki bilişsel yanılgılarla da açıklanmaktadır. “Sürü psikolojisi” olarak bilinen bu olgu, bireylerin kendi tahlillerinden çok, oburlarının hareketlerini takip ederek kararlar almasını söz eder. Türkiye borsasında ferdi yatırımcılar, çoğunlukla etraflarındaki başka yatırımcıların davranışlarından etkilenerek irrasyonel yatırım kararları alabilir. Bu durum, fiyat hareketlerini daha da manipüle edilebilir hale getirir ve piyasanın dalgalanma oranını artırır.

Bireysel yatırımcıların kısa vadeli kara odaklanması, Türkiye borsasında FOMO tesirinin öbür bir kıymetli sonucudur. Bu davranış, yatırımcıların uzun vadeli planlama yapmasını engelleyerek finansal maksatlarından sapmalarına yol açar.nBu davranış kalıbı, yatırımcıların ziyan eden payları uzun müddet ellerinde tutmasına yahut fiyatı doruğa ulaşan paylara daha fazla yatırım yapmalarına sebep olabilir.

Kripto Para Piyasasında FOMO’nun Rolü

Kripto para piyasası, FOMO nedeniyle irrasyonel davranışlarının en ağır görüldüğü alanlardan biridir.  Bilhassa toplumsal medyanın tesiriyle kripto para piyasasında bu davranış, daha da besbelli halde görülür. Piyasanın 7/24 açık olması ve sıkça “hızlı kazanç” fırsatları sunduğuna inanılması, yatırımcıların irrasyonel karar alma eğilimlerini artırır. FOMO’nun kripto para piyasasındaki rolü, ferdî yatırımcılardan kurumsal oyunculara kadar geniş bir spektrumda tesirini gösterir.

Kripto para piyasasında FOMO’yu daha da körükleyen bir öteki faktör, piyasanın yüksek oynaklığıdır. Kripto paralarda fiyatlar, klâsik finansal varlıklara kıyasla çok daha süratli ve dramatik bir biçimde dalgalanabilir. Bu oynaklık, bireylerde “fırsatı kaçırmama” hissiyatını tetikleyerek daha fazla alım yapma davranışına neden olur. Tıpkı vakitte, bu oynaklık bıraktığı belirsizlikle yatırımcıların duygusal kararlar alımını artırır. Risk algısını gerçek yönetemeyen bireyler, ekseriyetle kayıplarını azaltmak yerine artırır.

FOMO’nun toplumsal boyutları da kripto para piyasasında değerli bir rol oynar. Toplumsal medya platformları, kripto para projelerinin tanıtımı ve popülerliğinin artması için tesirli birer aracı haline gelmiştir. Lakin bu platformlar, tıpkı vakitte bireylerin irrasyonel yatırım kararları almasına yol açan manipülatif içeriklere de sahiptir. “Pump and dump” (Şişir ve Sat) olarak bilinen spekülatif stratejiler, bireylerin FOMO tesiriyle bir varlığa yönelmesini sağlar ve daha sonra bu varlığın bedelinin yapay olarak düşmesiyle büyük kayıplar ortaya çıkar. Bu manipülatif davranışlar, bireylerin kripto para piyasasında daha sağlıklı kararlar alabilmesini zorlaştırır.

FOMO’ya Karşı Alınacak Önlemler

FOMO’nun yıkıcı tesirlerinden korunmak için yatırımcılar şu stratejilere başvurabilir:

Farkındalık

FOMO’ya karşı en tesirli tedbirlerden biri, bireylerin bu davranışın farkında olması ve irrasyonel karar alma eğilimlerini tanımasıdır. FOMO, çoklukla toplumsal medyanın ve çevresel baskıların tesiriyle tetiklenir. Bu nedenle, bireylerin yatırım kararlarında toplumsal tesirlerin rolünü fark etmesi çok değerlidir. Psikoloji alanında yapılan çalışmalar, bireylerin kendi duygusal ve bilişsel yanılgılarını tanımaları durumunda daha rasyonel kararlar alabildiklerini göstermektedir. Örneğin, toplumsal medya platformlarında tanınan bir varlık hakkında olumlu haberlerin yayılması, bireylerin fırsatı kaçırma dehşetiyle hareket etmelerine yol açabilir. Bu noktada farkındalık, bireyin yatırım kararlarını hisler yerine mantık temeline dayandırması için kritik bir basamaktır. Farkındalığı artırmak için bireylerin finansal eğitimlere katılması, davranışşal finans literatürü üzerine çalışması ve yatırım kararlarını etkileyecek potansiyel yanılgıları anlamaya odaklanması değerlidir.

Araştırma ve Analiz

FOMO’yu denetim altına almak için bireylerin araştırma ve tahlil maharetlerini geliştirmesi kaidedir. Süratli karar alma eğilimi, çoklukla eksik bilgiye dayalı irrasyonel davranışlarla sonuçlanır. Yatırımcıların, piyasadaki trendleri ve varlıkların temel pahalarını dikkatlice tahlil ederek hareket etmeleri gerekir. Finansal tahlil, bir varlığın bedelini belirlemede en tesirli yollardan biridir ve bu tahlil, bireylerin irrasyonel kararlar almasını engelleyebilir. Örneğin, bir pay senedi fiyatının ani artışına karşı bireylerin, bu fiyatın arkasındaki ekonomik temelleri sorgulaması çok kıymetlidir. Teknik tahlil ve temel tahlil üzere yaklaşımlar, yatırımcıların piyasa trendlerini anlamaları ve mantıklı kararlar vermeleri için kritik aracılardır.

Ek olarak, toplumsal medyada yayılan bilgilere eleştirel bir bakış açısıyla yaklaşmak, bireylerin manipülatif stratejilere karşı dirençli olmasını sağlar. Yatırımcıların spekülatif haberlere dayanarak hareket etmek yerine, finansal raporları ve piyasa tahlillerini inceleyerek kararlarını desteklemeleri gerekir. Bu sayede, bireyler daha şuurlu ve bilgi odaklı yatırım kararları alabilir.

Uzun Vadeli Planlama

Kısa vadeli dalgalanmalara odaklanmak, FOMO’nun tetiklediği yaygın bir davranıştır. Lakin, bireylerin uzun vadeli finansal gayeler belirlemesi ve bu maksatlara uygun stratejiler geliştirmesi, irrasyonel karar alımlarını önlemede tesirli bir yoldur. Uzun vadeli planlama, bireylerin piyasa dalgalanmaları karşısında duygusal yansılar vermesini engelleyerek, yatırımların daha sağlıklı bir biçimde yönetilmesini sağlar. Örneğin, bireylerin borsa yahut kripto para piyasalarında anı fiyat hareketlerine kapılmak yerine, portföylerini uzun vadeli çeşitlendirme stratejilerine uygun formda yönetmesi gerekir.

Ayrıca, bireylerin uzun vadeli planlama yaparken rasyonel amaçlar belirlemesi ve bu amaçlara ulaşma yolunda kararlı olması, FOMO’nun tesirlerini azaltmada büyük bir rol oynar. Finansal piyasalardaki belirsizlikler, bireylerin kısa vadeli yarara odaklanarak daha fazla yanılgı yapmasına neden olabilir. Lakin, uzun vadeli planlama, bu belirsizliklerin tesirini minimize ederek bireylerin daha istikrarlı kararlar almasını takviyeler.

Portföy Çeşitlendirmesi

Portföy çeşitlendirmesi, FOMO’nun finansal risklerini azaltmada tesirli bir yaklaşımdır. Bir bireyin tüm yatırımlarını tek bir varlığa odaklaması, piyasa dalgalanmalarından kaynaklanan riskleri artırabilir. Fakat, portföyü farklı varlık sınıfları ve sanayilerle çeşitlendirmek, bu riskleri aktif bir biçimde yönetir. Bireylerin, pay senetleri, tahviller, emtialar ve alternatif yatırım araçları ortasında istikrarlı bir portföy oluşturması, FOMO’nun yol açabileceği irrasyonel kararları mahzurlar.

Portföy çeşitlendirmesi birebir vakitte bireylerin makul bir varlıktaki fiyat dalgalanmasından kaynaklanan tesirleri minimize etmelerini sağlar. Örneğin, yalnızca tanınan paylara yatırım yapan bireyler, bu payların fiyatlarındaki ani düşüşlerden büyük ziyanlar görebilir. Lakin çeşitlendirilmiş bir portföy, yatırımcının risk toleransına uygun olarak daha istikrarlı bir getirinin elde edilmesine imkan tanır.

Son olarak, portföy çeşitlendirmesi bireylerin yatırımlarını duygusal kararlar yerine rasyonel stratejilere dayandırarak yönetmesine yardımcı olur. Bu, hem kişisel yatırımcıların uzun vadeli finansal sıhhatini takviyeler hem de piyasa geneline daha istikrarlı bir katkı sağlar. Portföy çeşitlendirmesi, yalnızca ferdi değil, birebir vakitte toplumsal seviyede de finansal risklerin azaltılmasında değerli bir stratejidir.

Bir sonraki yazımızda Kaygı ve Açgözlülüğün dinamiklerini inceleyeceğiz. Şayet bu bahis hakkında yumuşak bir başlangıç istersiniz www.cemreyoldas.com adresinden;

• Piyasalar ve Masallar: Açgözlülük Hangi Kıyıya Sürükler,
• Borsada “Dorukları Yere Değdirmek” İsterken isimli yazıları okuyabilirsiniz.

Şimdiden keyifli okumalar, Takipte kalın! 😊

Cemre

Kaynaklar:

1. Barber, B. M., & Odean, T. (2001). Boys will be boys: Gender, overconfidence, and common stock investment. The Quarterly Journal of Economics, 116(1), 261-292. https://doi.org/10.1162/003355301556400
2. Banerjee, A. V. (1992). A simple model of herd behavior. The Quarterly Journal of Economics, 107(3), 797-817. https://doi.org/10.2307/2118364
3. Benartzi, S., & Thaler, R. H. (2001). Naive diversification strategies in defined contribution saving plans. American Economic Review, 91(1), 79-98. https://doi.org/10.1257/aer.91.1.79
4. Corbet, S., Larkin, C., & Lucey, B. (2018). The contagion effects of the general veri protection regulation (GDPR) on cryptocurrency market behavior. Finance Research Letters, 27, 140-145. https://doi.org/10.1016/j.frl.2018.03.006
5. Dash, M. (1999). Tulipomania: The story of the world’s most coveted flower and the extraordinary passions it aroused. Three Rivers Press.
6. Gennaioli, N., Shleifer, A., & Vishny, R. W. (2015). Money doctors. The Journal of Finance, 70(1), 91-114. https://doi.org/10.1111/jofi.12188
7. Kahneman, D. (2011). Thinking, fast and slow. Farrar, Straus and Giroux.
8. Kahneman, D., & Tversky, A. (1979). Prospect theory: An analysis of decision under risk. Econometrica, 47(2), 263-292. https://doi.org/10.2307/1914185
9. Koo, R. C. (2003). Balance sheet recession: Japan’s struggle with uncharted economics and its küresel implications. Wiley.
10. Ritter, J. R. (1991). The long-run performance of initial public offerings. The Journal of Finance, 46(1), 3-27. https://doi.org/10.1111/j.1540-6261.1991.tb03743.x
11. Shiller, R. J. (2000). Irrational exuberance. Princeton University Press.
12. Thaler, R. H. (2015). Misbehaving: The making of behavioral economics. W. W. Norton & Company.
13. Tversky, A., & Kahneman, D. (1981). The framing of decisions and the psychology of choice. Science, 211(4481), 453-458. https://doi.org/10.1126/science.7455683
14. Tversky, A., & Kahneman, D. (1982). Judgment under uncertainty: Heuristics and biases. In D. Kahneman, P. Slovic, & A. Tversky (Eds.), Judgment under uncertainty: Heuristics and biases (pp. 3-20). Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511809477
15. Capital.com.tr. (2021). BIST 100’de 2021’de en çok artan 10 pay. [Online] Available at: https://www.capital.com.tr/haberler/tum-haberler/bist-100de-2021de-en-cok-artan-10-hisse
16. Investing.com. (2021). 2021 yılında BIST 100’de en çok kazandıran ve kaybettiren pay senetleri. [Online] Available at: https://tr.investing.com/news/stock-market-news/2021-ylnda-bist-100de-en-cok-kazandran-ve-kaybettiren-hisse-senetleri-2244907